Εσύ γνωρίζεις ποια είναι τα όρια του σώματός σου;

Κάποιοι λένε ότι ‘εσύ’ είσαι το σώμα σου. Πως οτιδήποτε συμβαίνει σε ‘σένα’ συμβαίνει στο σώμα σου, και το ανάποδο. Και επομένως, πως πρέπει να είσαι ταυτισμένος με τα σωματικά σου όργανα και τους ιστούς, με το πρόσωπό σου, το DNA σου και τον εγκέφαλό σου, με άλλα λόγια με τον βιολογικό σου οργανισμό στην ολότητά του.

Οπωσδήποτε, κατά μία έννοια είσαι όντως ήδη ταυτισμένος με το σώμα σου, δηλαδή από πλευράς συμπεριφοράς. Θα κάνεις τα αδύνατα δυνατά για να μην χάσεις το χέρι ή το πόδι σου. Κι αν τελικά μείνεις με ένα χέρι ή ένα πόδι, θα είναι σαν να έχεις χάσει ένα κομμάτι του εαυτού σου. Ούτε το τέλος του κόσμου θα είναι, ούτε φυσικά κι ‘εσύ’ θα πάψεις να υπάρχεις. Όμως θα αισθάνεσαι λιγότερο ολοκληρωμένος απ’ ό,τι πριν. Και εννοείται ότι η κατάσταση θα ήταν πολύ σοβαρότερη, αν ήταν να χάσεις μέρος του εγκεφάλου σου.

Και υπόψιν, δεν προτείνω να συμμεριστείς αυτή την οπτική. Το να νιώθεις ταυτισμένος με τον βιολογικό σου οργανισμό είναι σίγουρα ευχάριστο, αλλά συγχρόνως και προβληματικό. Για την ακρίβεια, το σώμα δεν οριοθετείται καθόλου εύκολα. Αν λοιπόν είσαι το σώμα σου, πού τελειώνει αυτό το ‘εσύ’; Μέχρι πού φτάνει το σώμα σου κι από πού ξεκινά ‘ο υπόλοιπος κόσμος’;

Δεν υπάρχει ικανοποιητική απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα.

Τα όρια του σώματος

Μήπως το σώμα σου τελειώνει στο δέρμα σου; Είσαι δηλαδή (κατά την παροιμειώδη φράση του Allan Watts/Άλαν Γουάτς) ένα «εγώ εγκλωβισμένο στο δέρμα» (‘‘skin-encapsulated ego’’);

Αν ναι, τότε πώς εξηγείς τους πόρους του δέρματός σου; Μήπως γενικεύεις θεωρώντας κάθε κοιλότητα ένα κομμάτι από ‘εσένα’ (μαζί με τον εμπεριεχόμενο αέρα); Ή άραγε κάθε πόρος είναι ένα μικρό στίγμα εντός των ορίων του εαυτού σου;

(Κι αυτό είναι μόνο η αρχή από μια σειρά δύσκολα ερωτήματα. Έτσι, για να είσαι προετοιμασμένος.)

Τί συμβαίνει όταν αναπνέεις; Κάθε ανάσα απορροφά οξυγόνο και αποβάλλει διοξείδιο του άνθρακα. Μήπως μεγεθύνεσαι κι ‘εσύ’ μαζί όταν οι πνεύμονές σου εισπνέουν, ή σμικρύνεσαι όταν εκπνέουν;

Και με τα μαλλιά ή τα νύχια σου τι γίνεται; Είναι κι αυτά τμήμα ‘σου’, τμήμα του κορμιού σου;

Και πώς γίνεται να ταυτίζεσαι με την επιδερμίδα σου, αλλά όχι με την τροφή που βάζεις να φας; Αν μη τι άλλο, η τροφή είναι έτοιμη να έρθει εντός του σώματός σου και να αποτελέσει μέρος του. Το δέρμα είναι έτοιμο να φύγει εκτός.

Τι θα γινόταν αν είχες ταινία στο έντερό σου; Θα το θεωρούσες κι αυτό τμήμα ‘σου’, ή μήπως ένα είδος ξένου εισβολέα; Τι λες για τα βακτήρια που ζουν μέσα σου, την εντερική χλωρίδα; Είναι διαπιστωμένο ότι είναι καθοριστικά για την υγεία σου. Όταν καταστρέφονται από αντιβιοτικά, για παράδειγμα, αυτό μπορεί να έχει ολέθριες συνέπειες στην υγεία σου.

Έχει λες σημασία το αν θεωρείς αυτούς τους μικροοργανισμούς παρασιτικούς ή συμβιωτικούς; Και τι γίνεται σε περίπτωση που τα επιστημονικά δεδομένα αλλάξουν, κι αυτό που πρώτα κατατασσόταν στα παράσιτα, βρεθεί ότι είναι συμβιώτης, ή το αντίθετο; Στέκει να αλλάζουν επί της ουσίας οι ταυτίσεις σου σύμφωνα με την εκάστοτε θεωρία;

Και με τα μιτοχόνδρια τι γίνεται; Είναι κι αυτά ‘εσύ’ ή μήπως είναι κάτι ‘άλλο’; Γιατί έχεις εντονότερη την τάση να ταυτίζεσαι με το πυρηνικό σου DNA παρά με το μιτοχονδριακό DNA σου; Φυσικά, τα μιτοχόνδρια αρχικά μάλλον ήταν ένα χωριστό προκαρυωτικό είδος,[1] αλλά αυτό συνέβαινε πολύ πριν εμφανιστεί ο άνθρωπος. Πόσο αλληλένδετα πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά δύο συμβιωτών για να πεις ότι αποτελούν έναν ενιαίο οργανισμό;

(Κι επί τη ευκαιρία, σου λέει κάτι το γεγονός ότι πριν το 1900 τα ερωτήματα αυτά ουδείς θα είχε διανοηθεί καν να τα θέσει, πόσω μάλλον να τα απαντήσει;)

Κι ο καρκίνος τι είναι; Είναι κι αυτός εσύ; Όταν ένα κύτταρο σπάει τα δεσμά του κι αρχίζει να εξεγείρεται εναντίον της σωματικής πολιτικής, μπορείς έτσι απλά να του αφαιρέσεις την υπηκοότητα;
Τα όρια του εγκεφάλου

Αλλά ας πούμε πως θεωρείς ότι μόνο ο εγκέφαλος είναι που έχει σημασία. Το υπόλοιπο σώμα σου είναι δευτερεύον∙ απλώς ένα ένσαρκο ρομπότ ελεγχόμενο από τον ‘εαυτό’ που κατοικοεδρεύει μέσα στο κρανίο σου.

Λογικό ακούγεται. Αλλά έχε υπόψη σου ότι έτσι απλώς υπεκφεύγεις, ψάχνοντας να θέσεις πάλι κάποια άλλου είδους όρια: πού τελειώνει ο εγκέφαλός σου και πού αρχίζει ο υπόλοιπος κόσμος;

Φαντάσου ένα φωτόνιο από έναν μακρινό γαλαξία να κατευθύνεται προς τη Γη. Πότε ‘αυτό’ γίνεται μέρος ‘σου’, δηλ. του εγκεφάλου σου; Μόλις εισέρχεται στο βολβό του ματιού σου; Μήπως όταν αγγίζει έναν υποδοχέα στον αμφιβληστροειδή σου; Άραγε όταν το ηλεκτρικό σήμα φτάνει στον οπτικό σου φλοιό; Μήπως τη στιγμή που το αντιλαμβάνεσαι ως έκλαμψη ή φως; Ή μήπως θα μπορούσε να έχει γίνει ήδη ‘εσύ’, από τη στιγμή που ξεκίνησε το μακρινό του ταξίδι; Δύσκολη επιλογή.

Οι νευρώνες σου: αναμφίβολα είναι κομμάτι του εγκεφάλου σου. Και τα νευρικά κύτταρα τί είναι; Φροντίζουν για την ευεξία των νευρώνων σου∙ ναι, αλλά το ίδιο κάνουν η καρδιά και οι πνεύμονές σου, αλλά για κάποιο λόγο ένιωσες την ανάγκη να μην τα λάβεις υπόψη σου. Χμ. . . !

Κι αν είχες καρκίνο στον εγκέφαλο; Μπορεί να είχες καλοήθη όγκο για χρόνια∙ δηλαδή που να μην σου στερεί την ενεργητικότητά σου ούτε να σε ανησυχεί. Θα έσπευδες μήπως να τον αφαιρέσεις;

Και τί γίνεται με τον πεπτικό σου εγκέφαλο; Αυτό το αρκετά μεγάλο δίκτυο νευρώνων που υπάρχει στο γαστρεντερικό σου σύστημα. Αν είσαι ταυτισμένος με τους νευρώνες του κρανίου σου, κάλλιστα θα μπορούσες να ταυτιστείς επίσης και με όλους τους νευρώνες σου. Αλλά τότε, γιατί να σταματήσεις στους νευρώνες; Κι εδώ που τα λέμε, δεν χρειάζονται και άλλα μέρη του σώματος προκειμένου να λειτουργούν σωστά πολλές από τις γνωστικές διεργασίες, ιδίως τα συναισθήματα;

Αν λοιπόν ‘σου’ έκαναν σωματεκτομή, τοποθετώντας μόνο του τον εγκέφαλο σε μια γυάλα, θα έπρεπε να εύχεσαι ο τρελός επιστήμονας που σε έχει αναλάβει να μην παραλείψει να συντονίσει και το υπόλοιπο σώμα σου, αλλιώς θα νιώθεις παρά πολύ παράξενα, με άλλα λόγια, όχι εξολοκλήρου ο εαυτός σου.

Πέρα από το σώμα

Επομένως, άσχετα με το αν τελικά επιλέγεις να νιώθεις ταυτισμένος με ολόκληρο το σώμα σου ή μόνο με τον εγκέφαλό σου, δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο το ποιο υποσύνολο οργάνων κάτω από το δέρμα σου είναι ‘εσύ’, και ποιο είναι κάτι ‘άλλο’.

Αλλά το πράγμα είναι ακόμη πιο περίπλοκο. Γιατί το σώμα σου να μην μπορεί να επεκταθεί έξω από το δέρμα σου; Ποιος αποφάσισε ότι η επιδερμίδα σου θα είναι το τυπικό όριο; (Κι εξάλλου, πολλά από αυτά τα εξώτερα κύτταρα δεν είναι ήδη νεκρά;)

Το δέρμα σου εκκρίνει οσμές και φερομόνες: δεν είναι αυτά ‘εσύ’; Τα μαλλιά σου κατακρατούν ένα λεπτό στρώμα αέρα που χρησιμεύει ως μηχανισμός κλιματισμού. Γιατί το οξυγόνο που κατακρατούν τα μαλλιά αποβάλλεται από το σώμα, ενώ το οξυγόνο που κατακρατά η αιμοσφαιρίνη απολαμβάνει όλα τα προνόμια της σωματικής υπηκοότητας;

Την επόμενη φορά που θα βγεις να περπατήσεις, προσπάθησε να φανταστείς τη θερμοκρασία του σώματός σου ως τμήμα ‘σου’. Κάποιος περαστικός σε προσπερνά σαν σίφουνας κατεβάζοντας λίγο τη θερμοκρασία σου, αλλά χωρίς να σε αγγίξει καθόλου. Σε τι διαφέρει αυτού του είδους η ‘επαφή’ από την τυπική επαφή, είτε με γυμνό δέρμα είτε με ρούχο;
Αν σε νοιάζουν τα άκρα σου και η καρδιά σου, και τα ορίζεις ως τμήμα του εαυτού σου, τότε θα μπορούσες εξίσου εύκολα να ταυτιστείς και με ένα τεχνητό άκρο ή ένα βηματοδότη. Από πού κι ώς πού αυτά τα όργανα πρέπει να βρίσκονται εντός ή επί του σώματός σου; Δεν θα μπορούσες, κατά τον ίδιο τρόπο, να είσαι ταυτισμένος με το αγαπημένο σου ρούχο, την κιθάρα σου ή το κινητό σου;

Αν το σώμα σου είναι τόσο πορώδες, γιατί να μην ταυτιστείς με τα υπάρχοντά σου; Θα προτιμούσες να γδάρεις καλύτερα το γόνατό σου, από το να δεις το αρκουδάκι των παιδικών σου χρόνων να γίνεται φύλλο και φτερό; Μήπως τότε θα προτιμούσες να χάσεις ένα νεφρό παρά τη βέρα σου;

Αν μπορείς να ‘αποκηρύξεις’ έναν εσωτερικό εχθρό, ας πούμε καρκίνο, γιατί να μην μπορείς να ‘προσλάβεις’ τα φιλικότερα μέρη του εξωτερικού κόσμου;

Σχετικά με τους φίλους: Γιατί να μην αφεθείς να ταυτιστείς με άλλους ανθρώπους, να ‘τους’ αποδεχθείς κι αυτούς ως μέλη ‘σου’ όπως και τα άκρα σου; Γιατί αρνιέσαι στους φίλους και τους συγγενείς σου την κατάσταση της ατομικότητας (selfhood); Δεν είναι άραγε κι αυτοί μέρος σου, με τον ίδιο τρόπο που είναι εξίσου σημαντικός και για κάθε ιστό στο σώμα σου; Αν βρίσκεις κάποια ταύτιση με τα συμβιωτικά βακτήρια (όπως τα μιτοχόνδρια) που διαβιούν εντός του δέρματός σου, γιατί να μην βρεις και μ’ αυτά που διαβιούν εκτός;

Η Ελίζαμπεθ Στόουν το ’χει πιάσει το νόημα. Να τί λέει για την απόφαση της γυναίκας να κάνει παιδί:

Πρέπει να το πάρεις απόφαση ότι εσαεί θα έχεις την καρδιά σου να τριγυρνά έξω από το σώμα σου.

Το γεγονός ότι είμαστε φτιαγμένοι να ταυτιζόμαστε έντονα με τα παιδιά μας, βοηθάει. Αλλά γιατί να μην αφήσεις την αίσθηση του εαυτού σου να επεκταθεί τόσο, που να εμπερικλείει μεγαλύτερα ακόμη μέρη του κόσμου; Ποιος θα σε εμποδίσει;

Ο Ντώκινς (Dawkins) ισχυρίζεται ότι οι οργανισμοί θα πρέπει να θεωρείται πως διαθέτουν έναν εκτεταμένο φαινότυπο, που εμπερικλείει πιο πολλά από το σώμα τους και μόνο∙ για παράδειγμα, μια αχιβάδα ή τη φωλιά ενός κάστορα. Επομένως, άνετα η ίδια αρχή μπορεί να ισχύσει και για έναν εκτεταμένο εαυτό.

Από άποψη συμπεριφοράς, αυτό το κάνεις ήδη∙ δηλαδή αντιμετωπίζεις τον ‘εξωτερικό’ κόσμο σαν κομμάτι του εαυτού σου. Είσαι κτητικός με τα πράγματά σου, ζηλότυπος με τον σύντροφό σου, προστατευτικός με τους οικείους σου και ανένδοτος με το χώρο σου∙ δηλαδή ό,τι ακριβώς είναι και κάθε άλλο πλάσμα του ανθρώπινου είδους.
Πρόσωπο εναντίον γροθιάς
Χρονικά όρια

Μέχρι εδώ έχουμε κάνει λόγο για τα χωρικά όρια του σώματος/εαυτού σου. Τί γίνεται όμως με τα χρονικά όρια; Πότε εντοπίζεται η αρχή σου; Και πότε το τέρμα σου;

Ίσως πιστεύεις ότι ξεκίνησες, το σώμα σου δηλαδή, με τη σύλληψη, όταν το σπερματοζωάριο ενώθηκε με το ωάριο. Γιατί όμως όχι νωρίτερα; Ο Άλαν Γουάτς διατείνεται ότι μπορεί και να ‘υπήρχες’ στο «πονηρό σπινθηροβόλο βλέμμα του πατέρα σου, από τον καιρό που πολιορκούσε τη μητέρα σου.»

Και ομοίως, πότε είναι το τέρμα ‘σου’; Είναι άραγε ο θάνατος εκείνη ακριβώς η στιγμή, ή μήπως αφανίζεσαι αργά, ξεθυμαίνοντας μέχρι την οριστική παύση. Μήπως ο εγκέφαλος εξακολουθεί να υπολειτουργεί για μερικές στιγμές αφότου έχουν σταματήσει η καρδιά και οι πνεύμονες; Κι αν μπορέσουν να σε συνεφέρουν, τελικά είσαι πράγματι νεκρός;

Είναι καν το τέρμα ‘σου’ με τον θάνατο; Το υλικό σου σώμα παραμένει, αλλά χωρίς τα κατάλληλα ενεργειακά φορτία, χωρίς τη ζωογόνο πνοή, δεν είναι και πολύ χρήσιμο. Τα άτομα που κάποτε χόρευαν στον δικό ‘σου’ τον σκοπό, τώρα χορεύουν για άλλες δυνάμεις. Και με την κληρονομιά που αφήνεις τί γίνεται; Με όλα όσα δημιούργησες και άγγιξες; Με τα παιδιά σου, τους φίλους σου, το έργο ζωής σου, την εταιρεία που έφτιαξες η οποία ζει με τη δική της ζωτική ενέργεια (élan vital); Δεν μένει κάτι λίγο από ‘σένα’ σ’ αυτά τα διάσπαρτα τεμάχια του εκτεταμένου σου εαυτού;

Όλ’ αυτά καταλήγουν αναπόφευκτα στο συμπέρασμα: Δεν υπάρχουν ουσιαστικά ούτε αντικειμενικά όρια στο φυσικό σου σώμα. Ούτε εύκολη και σίγουρη απάντηση, για το πού τελειώνεις ‘εσύ’, και πού αρχίζει ο υπόλοιπος κόσμος.

Η πραγματική φύση του σώματος

Αλήθεια, τίποτ’ απ’ αυτά δεν θα πρέπει κανονικά να μας εκπλήσσει.

Όποιος αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όρους επιστημονικούς, οφείλει να δεχθεί ότι είναι πάρα πολύ περίπλοκος, μπερδεμένος και πολύ λεπτεπίλεπτος για να αποδοθεί με κάτι τόσο χοντροκομμένο όσο η ανθρώπινη γλώσσα, όσο οι απλοϊκές λεξούλες.

Τίποτε στον πραγματικό κόσμο δεν έχει σαφή όρια. Όλα τα ‘είδη’ είναι τεχνητά κατασκευάσματα. Μερικά θηλαστικά γεννούν αυγά! Τα πτηνά είναι δεινόσαυροι! Ακόμη κι οι πλανήτες δύσκολα προσδιορίζονται. Γιατί ‘εσύ’ και το ‘σώμα σου’ θα πρέπει να είναι κάτι διαφορετικό;

Ποτέ δεν ‘ήσουν’ ένα σκέτο κομμάτι ύλης, απλώς ένα σύνολο από άτομα. Η ύλη έρχεται και παρέρχεται. Τα άτομα κυκλοφορούν μέσα στο σύστημά σου, τα κύτταρα πεθαίνουν και καινούργια παίρνουν τη θέση τους, και μάλιστα χωρίς καν να το προσέχει κανείς. Από την άλλη μεριά, αν κάνεις μια απλή αναδιάταξη της ύλης σου, ας πούμε παιρνώντας μέσα από μια κρεατομηχανή, παρότι τα άτομά σου δεν θα εξαφανιστούν, ‘εσύ’ θα έχεις πάψει να υπάρχεις.

Ίσως αν το σώμα σου ήταν ένα σκληρό και συμπαγές αντικείμενο, σαν ένα κουτάκι αλουμινίου (2), τα πράγματα θα ήταν αλλιώς. Κι όμως, δεν θα ήταν. Το σώμα σου είναι ένας δίαυλος συνεχούς ροής ενέργειας, περισσότερο σε ρευστή παρά στερεή μορφή. Όπως επεσήμανε κι ο Ηράκλειτος κάπου 25 αιώνες πριν, δεν μπορείς να βουτήξεις στο ίδιο ποτάμι δυο φορές, αφού ούτε εσύ ούτε το ποτάμι είστε συμπαγείς οντότητες. Σαν το ποτάμι, το σώμα σου πλέει μέσα στο χώρο και τον χρόνο. Σαν τη φλόγα, μεταβολίζει ύλη και ενέργεια, προσελκύοντας έναν ορισμένο συνδυασμό ατόμων για κάποιο διάστημα, και μετά απελευθερώνοντάς τα πάλι στον έξω κόσμο.

Το σώμα σου είναι σαν δίνη ή κυκλώνας, ένας στρόβιλος στο σύμπαν. Κάτι θέτει τον στρόβιλο σε κίνηση, περιδινείται για κάποιο χρονικό διάστημα, και ύστερα διασκορίζεται. Όσο στροβιλίζεται, μπορείς να εντοπίσεις τη γενική του κατεύθυνση, αλλά δεν μπορείς να το απομονώσεις, να το κλείσεις σ’ ένα κουτί, ή να χαράξεις τα όριά του.

Αυτό εδώ το τεμάχιο ύλης: είναι ‘εντός’ ή ‘εκτός’ του στροβίλου; Δύσκολη η απάντηση. Αν περιδινείται μέσα στον στρόβιλο αυτήν ακριβώς τη στιγμή, πιθανόν να λέγαμε ότι είναι ‘εντός’. Αλλά ακόμη κι αν βρίσκεται εκατοντάδες χιλιόμετρα μακρυά, ποιος μπορεί να πει ότι δεν αποτελεί τμήμα του συνόλου (production) (μολονότι όχι ακόμη σε ενεργό ρόλο); Ποιος μπορεί να πει ότι το τεμάχιο αυτό δεν είναι έστω ανεπαίσθητα εντός της εμβέλειας του στροβίλου, κι ότι σιγά σιγά δεν μυείται στον χορό;

(1) Σ.τ.Μ. Μονοκύτταρος οργανισμός με κύτταρα τα οποία στερούνται μεμβρανικού πυρήνα. Τα βακτήρια είναι ο απόλυτος εκπρόσωπος, αλλά περιλαμβάνονται και τα μπλε-πράσινα φύκια, οι ακτινομύκητες και το μυκόπλασμα.

(2) Στην πραγματικότητα ένα κουτάκι αλουμινίου είναι πιο ρευστό, πιο πολύ σαν φλόγα, απ’ ό,τι ποτέ θα φανταζόσουν. Εκτεθειμένο στην ατμόσφαιρα, το αλουμίνιο σιγά σιγά σκουριάζει μέσω της χημικής αντίδρασης γνωστής ως οξείδωση, που είναι ίδια με την αντίδραση της φλόγας κατά την καύση. Οπότε, ό,τι αλουμίνιο έχεις δει ώς τώρα στη ζωή σου, βρίσκεται σε διαρκή διαδικασία καύσης, αλλά απλώς πολύ, μα πάρα πολύ αργή.

Του Κέβιν Σίμλερ

Μετάφραση επιμέλεια: Βασίλης Μούσκουρης (Μουσικός, μεταφραστής)

by Αντικλείδι , http://antikleidi.com